De Sami: de inheemse bevolking van Scandinavië
Het Sami-volk heeft een lange en door conflicten geteisterde geschiedenis. Als oorspronkelijk nomadenvolk in het hoge noorden hebben ze hun eigen taalkundige en culturele traditie, die vaak weinig bekend is in Centraal-Europa. Ontdek wie de Sami zijn en leer meer over hun geschiedenis vanaf de middeleeuwen tot nu in ons uitgebreide overzicht.
Wie zijn de Samen?
De Sami zijn een inheems volk dat in het noorden van de Scandinavische landen en Rusland leeft. Vroeger werden ze ook wel Lappen genoemd, maar tegenwoordig is dat een nogal denigrerende term. Sami, of Sámi, is de zelfbenaming van het volk en werd aangenomen vanaf de jaren 1970.
Waar wonen de Samen?
De Samen leven in de noordelijke regio’s van Noorwegen, Zweden, Finland en op het Russische schiereiland Kola. Hun aantal is niet precies bekend, maar er wordt geschat dat er in totaal ongeveer 80.000 mensen wonen, waarvan de helft in Noorwegen.
Welke taal spreken de Samen?
Vandaag de dag spreekt slechts minder dan de helft van alle Samen een Sami-taal. Deze talen, ook wel Sami of Saami genoemd, worden vaak ingedeeld op basis van hun geografische locatie. Van de elf bekende Sami-talen zijn er twee al uitgestorven en verschillende andere hebben slechts 10-20 sprekers.
De meest verspreide Sami-taal is het Noord-Saami met ongeveer 17.000 sprekers. Het wordt gevolgd door het Lulesa met ongeveer 800 sprekers, het Zuid-Saami met ongeveer 700 sprekers en het Klidin Saami met ongeveer 650 sprekers.
Sami geschiedenis
Vroege geschiedenis en de Middeleeuwen
De bewoning van de Sápmi, het traditionele woongebied van de Samen, kan door archeologische vondsten tot 10.000 jaar terug worden getraceerd. Het fokken van rendieren zou rond het 2e millennium voor Christus zijn begonnen. Ondanks dit onderzoek wordt de oorsprong van de zaden betwist.
Er is bewijs voor een gespannen relatie tussen de Vikingen en de Samen in de Middeleeuwen. Maar er vond ook handel plaats. In de Hoge en Late Middeleeuwen, toen de vorming van staten langzaam op gang kwam, begonnen de Scandinavische staten belasting te heffen en Sámi land in bezit te nemen. Dit was het begin van de systematische onderdrukking die eeuwenlang zou duren.
Moderne tijden: onderwerping van de Sápmi en mishandeling van de inheemse bevolking
Aan het begin van de 17e eeuw verslechterde de situatie voor de Samen. Er werden strenge belastingen geheven en de Zweedse koninklijke familie zag streng toe op de naleving ervan. Bovendien werden er kerkdorpen opgericht, niet alleen om de inheemse bevolking te bekeren, maar ook om als hof en marktplaats te dienen. Zo kon de bevolking, die voor hun handel daarheen moest reizen, beter worden gecontroleerd.
De Samen werden echter niet alleen benadeeld door belastingen, missiewerk en het bewerken van hun land; de Samen werden ook gebruikt als dwangarbeiders voor projecten zoals de zilvermijn in Nasafjäll. Tot slaaf gemaakte Sami die tot armoede waren gedreven, verrichtten allerlei lichamelijke arbeid voor de kolonisten.
Kleine wettelijke verbeteringen en fanatieke kerstening
In de 18e eeuw waren er enkele kleine verbeteringen in de wettelijke status van de inheemse Sami. Ze kregen bijvoorbeeld het recht om op elk moment de grens over te steken en hun jachtrechten ten opzichte van de kolonisten werden duidelijker geregeld. Toch waren ze lange tijd niet gelijk aan de kolonisten.
De situatie was ook in het gedrang gekomen door de geloofskwestie. Gebedshuizen van de Samen werden vernield en de kerk probeerde mensen tegen hun wil te bekeren. Dit leidde onder andere tot doden in de Sami-gemeenschap.
Industrialisatie, racisme en verdrijving van de inheemse bevolking
Met de industrialisatie en de eerste spoorwegen in Scandinavië werden de Samen steeds meer van hun land verdrongen. Aanvankelijk probeerde de Zweedse staat de situatie te bezweren met de zogenaamde “Fjällodlingsgräns”, die bedoeld was om de Samen het westelijke deel van hun land te geven voor de rendierhouderij. Dit leidde echter niet tot het gewenste resultaat.
Bovendien verergerde het sociaal-darwinisme, dat in de jaren 1920 populair was in Noord-Europa, de discriminatie van de Samen nog verder. Ondertussen werd het hen verboden om hun moedertaal te spreken en kregen hun kinderen opzettelijk les op een lager onderwijsniveau dan die van de immigranten, omdat men dacht dat ze minder intelligent waren.
Op het Russische schiereiland Kola vestigde de regering eerst andere bevolkingsgroepen, namelijk Komi en Nenets. Daarna werd de vorming van rendierkolchozen afgedwongen, waardoor de Samen gedwongen werden hun nomadische levenswijze op te geven en zich te vestigen.
Sami-cultuur
Nomadisme
Nomadisme is altijd verankerd geweest in de Sami-cultuur. Tot de 16e eeuw leefden de meeste Samen nomadisch. Met de oprichting van kerkdorpen werden ze toen steeds meer gedwongen tot een sedentaire levensstijl. Een van de redenen hiervoor was dat de rendierkuddes waarop veel Sámi leefden niet gedomesticeerd waren, maar dat de mensen achter hen aan reisden.
De rendiereconomie
Rendieren hebben altijd een belangrijke culturele rol gespeeld voor de Samen. Al in de 17e eeuw begonnen mensen de rendierkuddes te volgen. Ze beschermden ze tegen roofdieren en scheidden slachtdieren van de kudde. Omdat de rendieren niet gedomesticeerd waren, werden ze tot de tweede helft van de 20e eeuw dag en nacht in de gaten gehouden.
Dit werd uiteindelijk vervangen door het gebruik van technische hulpmiddelen zoals sneeuwscooters en motoren. Alleen in onbegaanbare berggebieden is bewaking te voet nog gebruikelijk, zodat de machines niet te dicht bij de kudde hoeven te komen. Tegenwoordig houdt nog maar 15 procent van alle Samen rendieren.
Religie
Tot de kerstening volgden de Sámi een sjamanisme dat van plaats tot plaats verschilde. Met behulp van een heilige trommel was dit bedoeld om contact te maken met de natuur, die als bezield werd beschouwd. Vooral door de nomadische levenswijze speelde de natuur een grote rol in het dagelijks leven van de Sami en werd daarom met grote eerbied bekeken.
De aarde zelf, maar ook de zon of de wind, werden geassocieerd met goden. Aan hen werden offers gebracht op prominente plaatsen in het landschap. De mythologie van de Samische natuurgodsdienst verschilt van wat tegenwoordig vaak Noorse mythologie wordt genoemd, die eigenlijk verwijst naar de mythologie van de latere kolonisten.
De kerstening begon in de 14e eeuw. Aan het begin van de 17e eeuw werd de traditionele Sami-religie zelfs verboden. De heilige trommels werden verbrand en er braken gewelddadige botsingen uit.
De vlag van de Samen
De Samenvlag werd voor het eerst getoond in de jaren 1970 toen er protesten werden georganiseerd tegen de Alta-dam in Sápmi. De vlag, ontworpen door Synnøve Persen, werd op 15 augustus 1986 door de Noordse Conferentie bevestigd als de officiële vlag van de Samen.
De Joik
Joik is een traditionele Samische zangstijl die werd gebruikt om emoties uit te drukken. Tegenwoordig wordt het vaak gebruikt door Scandinavische muzikanten met en zonder Sami-achtergrond. Een beroemd voorbeeld is de Samisch-Noorse zangeres Mari Boine.
Duodji: Samisch handwerk
Traditioneel was Samisch handwerk vooral gericht op alledaagse voorwerpen. Dit kwam door de nomadische levenswijze van de mensen. Er werden typisch Scandinavische natuurlijke grondstoffen gebruikt, zoals hout, leer en andere delen van het rendier. Tegenwoordig kun je duodji studeren aan het enige Sami college in Kautokeino.
Traditionele kleding
Vanwege de traditionele manier van leven en het klimaat in het hoge noorden is traditionele Sami-kleding voornamelijk gemaakt van leer en later wollen stof. Het kleurenschema geeft aan waar de drager vandaan komt. De overheersende kleuren zijn die van de Sami-vlag, die onder andere de lucht, de zon, het vuur en de aarde voorstellen.
Goahti
Goahtie is de naam voor de traditionele woningen van de Samen. Er zijn verschillende soorten, waarvan de meeste zijn ontworpen voor een nomadische levensstijl en een open haard in het midden hebben. Traditioneel zijn er regels over hoe je je in zo’n woning moet gedragen.
Politiek
Zelfs vandaag de dag zijn er nog juridische conflicten tussen de Samen en de regionale overheden van de gebieden waar ze wonen. Dit is vooral te wijten aan de invasies in de gebieden die ze al eeuwen bewonen. Dit leidt vaak tot economische verliezen. Vooral de overgebleven rendierhoeders worden vaak getroffen. Maar ook de winning van grondstoffen in hun gebied zonder hun betrokkenheid heeft tot conflicten geleid.
De huidige manier van leven van de Samen
Tegenwoordig is het aandeel van de Sámi in de totale bevolking laag, zelfs in hun oorspronkelijke woongebieden.
Een groot deel heeft zich in de loop der eeuwen moeten aanpassen als gevolg van economische en culturele omstandigheden, en sommigen hebben gekozen voor moderne beroepen. Toch is een relatief groot deel van de Saami-bevolking nog steeds betrokken bij rendierhouderij, zeehondenjacht of visserij.
Literatuur, films en musea
Als je meer wilt weten over de Sami-cultuur, zijn boeken en documentaires vooral handig als je thuis bent. Als je naar Scandinavië reist, kun je musea en Sami culturele centra bezoeken om meer te leren over hun cultuur en manier van leven.
Sami musea
- Siida in Inari (Finland)
- Ájtte in Jokkmokk (Zweden)
- Saemien Sijte (Zuid-Sams museum en cultureel centrum) in Snåsa (Noorwegen)
- Sami Centrum voor hedendaagse kunst in Karasjok (Noorwegen)
Traditionele wintermarkt in Jokkmokk
Een hoogtepunt voor veel Sámi is de traditionele wintermarkt in Jokkmokk, die al sinds de 17e eeuw wordt gehouden. Elk jaar in februari wordt het stadje in het noorden van Zweden een ontmoetingsplaats voor de Scandinavische Sámi. Er zijn ook tentoonstellingen, kraampjes met traditioneel handwerk en traditionele Sami-gerechten.
Het Riddu Riđđu Festival
Het Riddu Riđđu Festival vindt jaarlijks plaats in Kåfjord (Gáivuotna in het Noord-Sams) in het noorden van Noorwegen. Hier kun je Sami muziek en cultuur ervaren. Ook andere inheemse volken nemen deel met verschillende kunstvormen zoals muziek, dans en theater.
Sami filmfestival in Kautokeino
Het Sami filmfestival vindt elk jaar plaats in Kautokeino. De films worden vertoond op een scherm dat gedeeltelijk uit sneeuw bestaat. Het is ook de enige “drive-in bioscoop” voor sneeuwscooters.
